Federal Almanya Parlamentosu Üyesi Hans Josef Fell'in (Birlik 90/Yeşiller Partisi) 8 Şubat 2000 tarihinde Heinrich Böll Vakfı ve çeşitli çevre kuruluşları tarafından İstanbul'da gerçekleştirilen "Nükleer Enerjide Almanya Deneyimi" adlı toplantıda yaptığı konuşma metni

Bayanlar, Baylar!
Hepinize iyi akşamlar dilerim.

Sevinçle karşıladığım bu davet için çok teşekkür ederim. Dr. Tanay Uyar, Heinrich Böll Vakfı ve diğer çeşitli hükümet-dışı örgütlerin daveti üzerine, atom enerjisiyle ilgili Almanya'daki deneyimlerimizi sizlerle paylaşmak için memnuniyetle İstanbul'a geldim. Memnuniyetle geldim, çünkü biliyorum ki, Türkiye gelişmekte olan bir ülke; biliyorum ki, Avrupa Birliği için aday ülke. Türkiye'nin böylece yeni gelişme olanaklarına kavuşmasını diliyorum. Almanya bu süreçte kendisini desteklemeyi arzu etmektedir. Bu sürecin aynı zamanda Avrupa Birliği'nin siyasal temellerine bir yakınlaşmayı getirmesini umuyoruz. İnsan hakları ve bütün halkların barış içinde bir arada yaşaması bu siyasanın temel direkleridir. Halklarımızın bu süreç içinde, şimdiye dek olduğundan daha fazla yakınlaşmasını diliyoruz. Bu gelişme sürecinde enerji sorununun son derece önemli olduğunu biliyorum, çünkü Türkiye enerji açısından hala yoksul. Gelişme için veya bu yoksullukla mücadele edebilmek için, daha fazla enerji gerekli olacaktır. Bu enerjiyi sağlamak ise, bence çevre problemleri yaratmadan da pekala mümkündür. Atom enerjisi konusunda Almanya'da yaşadığımız deneyimi memnuniyetle sizlere aktarmak istiyorum. Biz geçen zaman içinde gördük ki, atom enerjisi geleceği olmayan bir enerji türüdür. Berlin'deki yeni hükümet -ki, Kasım 1998'den bu yana iktidardadır- atom enerjisinin kullanımına son vermeye karar verdi. SPD ve Birlik 90/Yeşiller partilerinin koalisyon protokolünde bu husus kararlaştırılmış bulunmaktadır. Konu protokolde aynen şu şekilde yer alıyor: "Almanya'da bu yasama dönemi içinde, atom enerjisinin kullanımına son verecek kapsamlı, geri dönüşsüz bir yasal düzenleme yapılacaktır." Almanya gibi ileri ölçüde teknolojiye dayanan bir sanayi ülkesinin atom enerjisinden vazgeçme kararı, birçok ülkeyi şaşırtmış olabilir.

Atom enerjisinin dünya ölçeğindeki gelişimi

Başlangıç olarak, atom enerjisinin gerçekte nasıl bir gelişme gösterdiğini sizlere kısaca anlatmak istiyorum. Şu anda dünyada 434 reaktör işletme, 36 reaktör ise inşa halinde bulunmaktadır (Mayıs 1999'daki duruma göre). Batı Avrupa'da ve ABD'nde planlanan ya da inşa halinde olan tek bir yeni reaktör bulunmamaktadır. Almanya'da toplam 19 reaktör işletme halindedir. Son reaktör 1989'da şebekeye bağlandı. O zamandan bu yana, yeni reaktör kurmak konusunda herhangi bir somut plan duyulmadı. Yine de gizliyor olmak istemem; son yıllarda Fransızlarla birlikte yeni bir reaktör tipi geliştirmek üzere araştırma girişimleri söz konusu oldu. Yeni federal hükümet bu girişimleri artık etkin biçimde desteklememektedir. Uluslararası Atom Enerjisi Ajansı'nın bu enerjinin dünyadaki gelişimi konusunda başlangıçtaki öngörüsüne bir bakalım. 1974'te bu kurum, 2000 yılında (yani günümüzde), yaklaşık 4 bin 500 gigavat (GW) kurulu güç öngörüyordu. Bu öngörüler her geçen yıl biraz daha aşağıya çekilerek düzeltildi. 1986'da öngörülen kurulu güç artık sadece 500 GW'a düşmüştü. Gerçekte ise, günümüzde dünyada sadece 353 GW'lik bir güç kuruldu. Yani 60'lı ve 70'li yıllarda umulandan, çok daha az bir bölümü… 60'ların başında ABD, İngiltere, Almanya ve Fransa'da nispeten küçük birkaç reaktör inşa edilmeye başlandı. Reaktör siparişleri yaklaşık on yıl boyunca sürekli arttı. 1975'ten sonra ise azalma başladı. Özellikle şebekeye bağlı 106 reaktörü olan ABD'nde, 1973'ten bu yana yeni atom reaktörü ısmarlanmamıştır. Birçok sipariş iptal edildi. Son derece basit bir nedenden ötürü: Fiyatlar planlamacıların ve teknik adamların başlangıçta hesaplamadığı ölçüde müthiş artıyordu. Bu fiyat artışlarını Almanya'da da yaşadık. Biblis'teki ilk büyük reaktör 1969'da 750 milyon Mark olarak sipariş edildi. Gerçekte ise reaktör 850 milyon Marka mal oldu. Yine de aradaki farkın, tolere edilebilir sınırlar içinde kaldığı söylenebilir. En son inşa edilen aynı büyüklükteki Neckar 2 reaktörünün yapımına 1982'de başlandı, 1989'da işletmeye alındı. Bu reaktör başlangıçta planlandığı gibi 1 milyar marka değil, 5 milyar marka mal oldu. Büyük fiyat artışları bu reaktörün Almanya'da kurulan ilk reaktörden beş kat daha pahalıya mal olmasına neden oldu. Bugün elektrik şebekesinin ortalama yükünü karşılamak üzere yeni atom reaktörleri inşa edecek olsaydık, bunun çok pahalı bir elektrik üretim yöntemi olduğunda herkes birleşirdi. Ortalama yük, saat başına gerçekte düşen elektrik ihtiyacıdır. Buna karşın maksimum yük öğle saatlerinde, birçok sanayi işletmesinin ve evin aynı zamanda elektrik kullandığı anda ortaya çıkar. Atom santralları maksimum yükü değil, ortalama yükü karşılamak üzere kurulmuştur. Eğer bugün ortalama yükü karşılayacak santrallar kuracak olsak, atom santrallarının ürettiği elektrik çok pahalıya gelecektir. Pahalıya gelecektir, çünkü işletme halindeki eski santrallarda sermaye maliyetini, yatırılan sermaye için faiz ve amortisman giderlerini artık dikkate almak durumunda değiliz, tersine bu reaktörler kendilerini amorti etti ve artık sermaye maliyetleri yok. Bu nedenle eski santrallardan elde edilen elektrik ucuzken, yenileri çok yüksek elektrik maliyetleri getirecektir. Almanya'nın atom enerjisi kullanmaya son vermesi için sekiz önemli neden vardır. Bu nedenlerin her birini ayrıntılı olarak ele almak istiyorum.

1. Uranyum madenciliği ve uranyum yatakları

Uranyum madenciliği, yatakların durumuyla yakından ilişkilidir. Atom enerjisinin bugünkü ya da gelecekteki, artışı dahi hedeflenen kullanımı düşünüldüğünde, dünya üzerindeki uranyum ne kadar süreyle yeterli olacaktır? Uranyum madenciliği ile bu esnada oluşan tehlikeler arasında yakın bir ilişki vardır. Çünkü yeraltından çıkarılan uranyum radyoaktiftir ve çevrenin radyoaktif ışınlarla kirlenmesinde payı vardır.
Rezervlerin durumu:
Atom enerjisi üreticileri, bugün dünyadaki hazır rezervlerin 40-50 yıl kadar dayanacağını hesaplıyor. Ancak bu varsayımda esas alınan, uranyum madenciliğinin bugünkü maliyetleri değildir. Eğer bugünkü maliyetleri temel alacak olursak, dünyada belki de sadece 12 yıllık hazır rezerv bulunduğu söylenebilir. 40-50 yıl yetecek rezervlerden, ancak uranyum madenciliğinde altı kat maliyet artışı hesaba katacak olursak, söz edilebilir. Dünyadaki rezervler 3 milyon 300 bin ton olarak tahmin edilmektedir. Yıllık ihtiyaç 65 bin ton civarındadır. Ancak madenlerden elde edilen miktar, örneğin 1996'da, sadece 36 bin ton kadardı. Bu ise, tüketimin sadece yaklaşık %60'ıdır. Kalanı ise, dünyada bulunan çok sayıdaki atık deposundan karşılanmaktadır. Bir reaktörün yılda yaklaşık 150 ton uranyuma ihtiyacı vardır. Eğer Türkiye'de gelecekteki enerji ihtiyacının karşılanması için altı reaktör planlandığını varsayacak olursak, her yıl yaklaşık 900 ton gerekli olacaktır. Türkiye'nin de henüz kullanılmamış uranyum rezervleri mevcuttur. Bu rezervlerin hemen hemen 9 bin ton civarında olduğu tahmin edilmektedir; yani Türkiye kendi altı reaktörünü çalıştırmak için 10-12 sene uranyum madeni işletebilecektir. Ancak reaktör ömrünün 40-50 yıl olarak hedeflendiği düşünülürse, bu miktarın çok yetersiz olacağı anlaşılmaktadır. Türkiye kısa bir süre sonra, uranyumun 10-20 yıl içinde oldukça kıt ve pahalı hale geleceği dünya pazarına çıkmak zorunda kalacaktır. Bu noktada, "uranyum rezervlerinin ömrünü uzatmak mümkün değil mi" sorusu ortaya çıkıyor. 1950'li yılların biliminin iddialı bir şekilde sarıldığı "hızlı üretken" adıyla bilinen teknoloji, teorik olarak mevcut uranyumda 50 kat çoğalma potansiyeli vaat ediyordu. Böylece bu teknolojinin dünya çapında uygulaması başladı. Ancak fiilen gerçekleştirilebildiği kadarıyla, hızlı üretken teknolojisi 50 kat çoğalma değil, en üstün özellikli reaktörde bile sadece 1.2 kat bir artış getirebildi. Yani uranyumu çoğaltmak için uygulanan bu teknoloji son tahlilde başarısızlıkla sonuçlandı. Almanya'da da Kalkar'da böyle bir hızlı üretken inşa edildi. 300 megavat (MW) elektrik üretmesi öngörülüyordu. İnşa süresi 3 yıl, maliyet ise 310 milyon mark olacaktı. Gerçekte ise inşaat 19 yıl sürdü, tesise 7 milyar mark yatırıldı ve bu reaktör hiçbir zaman elektrik üretmedi. Bu teknolojiden vazgeçildi. Bugün inşaat kalıntıları üzerinde büyük bir eğlence merkezi kurulmuş bulunmaktadır. Bu arada Fransızlar da büyük hızlı üretken reaktörleri Superphenix'e kilit vurdular. ABD'de işletme haline hiçbir hızlı üretken kalmadı. İngilizler de vazgeçti. Bu programlar halen sadece Japonya ve Rusya'da uygulanıyor. Uranyum madenciliğinin kendisine gelelim. Daha önce de söylediğim gibi, dünyada mevcut yataklar sınırlıdır. Bu nedenle hatırı sayılır anlamda maden içeren yataklara yönelinmektedir. Dünyadaki en zengin yataklar, toplam rezervlerin %20'sini barındıran Avustralya'dadır. Bu rezervlerin bir bölümü, tam da Kakadu Milli Parkı'nda bulunmaktadır. Bu park birinci sınıf bir doğal dünya mirasıdır ve Avustralya'nın yerlileri olan Aboriginie'lerin çekildiği son yaşama alanlarından biridir. Avustralya'da bu eşsiz doğal kaynakların ve Aboriginie'lerin son yaşama alanlarının tahrip edilmesine karşı sert ve güçlü bir direniş yükselmektedir. Görüyoruz ki, uranyum kullanmayı sürdürdüğümüz takdirde, yaşama alanları tahrip olmakta, insanların vatanları ellerinden alınmaktadır. Almanya'da vardığımız sonuca göre, atom enerjisinin ulusal kullanımının hedefi, yabancı ülkelerde büyük sorunlar doğurmak olamaz. Almanya'da da uranyum madenciliğinin ne kadar zor ve problemli olduğunu biliyoruz; çünkü 1980'li yıllara dek bizde de uranyum çıkarıldı. Uranyum madenciliği geride bize kötü şeyler bıraktı. Radyoaktif kirlenmeye maruz kalmış, yığınla moloz; bu yığının üstesinden nasıl gelineceğini hiçkimse doğru dürüst bilmiyor. Geçmişin bu yükünden kurtulmak için Almanya'da şimdiden 7 milyar markın üzerinde para harcadık. Bu maliyetler hiçbir elektrik faturasında görünmez. Bunlar vergi mükellefinin ödemesi gereken yüklerdir.

2. Yakıt elemanlarının üretimi

Yakıt elemanlarının üretimi basit değildir. Yeraltından çıkarılan uranyumu, reaktörde kullanılabilecek şekilde hazırlamak için birçok fabrikadan oluşan bir zincir gereklidir. Bu süreç zenginleştirme ile başlar. Doğal uranyum içinde çok düşük miktarda kullanılabilir uranyum mevcuttur, dolayısıyla oranının artırılması gerekir. Uranyum, enerji-yoğun ve aynı zamanda karbon dioksit emisyonuna neden olan yüksek oranda fosil enerjinin kullanıldığı bir dizi fabrikada işlenerek yakıt elemanı haline getirilir. Üretimin çeşitli halkaları çoğunlukla uzun transfer yollarıyla birbirine bağlanmıştır. Tehlikeli yük, özellikle gemilerle dünyanın çeşitli bölgelerine, örneğin Rusya'dan Avustralya'ya, Kanada'ya, üreticinin üretim maliyeti açısından en uygun gördüğü yer neresi ise, oraya gönderilir. Ancak kullanımından, atom reaktöründe yakılışından sonra da yakıt elemanları henüz emin ellere geçmiş değidir. Yeniden işlenmek üzere yoluna devam eder. Almanya'da ticari anlamda yeniden işleme yapılmamaktadır. Almanya'nın yakıt elemanları Fransa'da ve ayrıca İngiltere'de işlenir. Bu ise, yeniden transfer sorunlarının gündeme gelmesi demektir. Bu soruna daha sonra yine döneceğim.

3. Atom santrallarının rutin işletmesi esnasındaki radyoaktif emisyon

Kaza olmadığı durumda da atom santrallarından radyoaktif madde emisyonu söz konusudur. Çok şükür ki, emisyon yüksek oranda değildir, çünkü bu çok kötü olurdu. Ancak düşük dozdaki raydoaktif ışınlar, eser miktarlar da dahil olmak üzere, insan sağlığını etkilemektedir. Almanya'da atom enerjisi tesislerinin çevresinde, örneğin Hamburg yakınlarındaki Krümel santralının çevresinde lösemi vakalarında artış kaydedilmiştir. Bu yüzden, artan lösemi vakalarının santrallardan ileri gelen emisyon nedeniyle mi ortaya çıktığı konusunda, Almanya'da geniş bir bilimsel tartışma sürmektedir. Konu bilimsel açıdan henüz bir sonuca bağlanmış değil, ancak radyologlar ışınların lösemiye neden olabileceğini gayet iyi bilir. Altında löseminin kesinlikle meydana gelmeyeceğinin ileri sürülebileceği bir sınır değeri yoktur. Sadece şunu ileri sürebiliriz: Çevrede ne kadar az radyasyon varsa, insanlar o kadar düşük dozda ışına maruz kalır. Yine de en düşük ışın dozlarının bile tek tek insanları etkileyebileceği konusunda bilim bugün hemfikirdir. Ayrıca atom santrallarının çevresinde sakat doğumların da arttığını gözlemekteyiz. Bu konuda özellikle son yıllarda Bavyera Çevre Bakanlığının Bavyera'daki atom santrallarının çevresinde yürüttüğü bir araştırma dikkatleri toplamıştır. Önümüzdeki yıllarda, santralların çevresindeki sakat doğumlardaki artışın nedeninin gerçekten bu tesisler olup olmadığı konusunu daha yoğun olarak araştıracağız.

4. Reaktörlerin işletilmesi esnasındaki olası riskler

Atom santrallarının işletilmesi esnasında büyük kaza riskleri mevcuttur. Almanya'da reaktör güvenliğinden sorumlu kurumun uzun yıllar başkanlığını yapmış olan Bay Birkhofer şöyle söylüyor: "Güvenlik sistemlerinin başa çıkamayacağı bir olaylar zinciri, birkaç saat içinde yüksek miktarda radyasyonun açığa çıkmasına ve binlerce ölüme neden olacaktır." Neyse ki, Almanya'da böyle kazalar başımıza gelmedi; ancak başka ülkelerde olanları biliyoruz. Ukrayna'daki Çernobil'de bu olay cereyan etti; 1979'da ABD'ndeki Harrisburg'da ise felaketin eşiğinden dönüldü. Kısa bir süre önce bir reaktörde değilse de, Japonların bir yeniden işleme tesisinde, Tokay Mura'da, çok kötü bir kaza meydana geldi. Japon makamları ancak birkaç gün önce, başlangıçta varsaydıklarından çok daha fazla sayıda insanın yoğun olarak ışınlara maruz kaldığını itiraf etmek zorunda kaldılar. Buna göre sadece işçiler değil, tesisin çevresinde bulunan 450 kişi yoğun radyasyona maruz kaldı. Batı Avrupa geçtiğimiz aralık ayında olabilecek en büyük kazanın eşiğinden döndü. Avrupa'da yaşanan en dehşet verici sonbahar fırtınalarından birinde -fırtınaların sayısının ve şiddetinin artmasını da kömür, petrol ve gazdan çıkan karbon dioksidin artmasına bağlıyoruz-, Güney Fransa'daki Gironde halicinde, yükselen deniz suyu bölgeyi bastı. Orada bir atom santralı bulunmaktadır. Acil soğutma pompalarının üçü -toplam dört pompa mevcuttur- yükselen suyun tamamen altında kaldığından, artık çalışamaz haldeydi. Eğer dördüncü pompa da su altında kalmış olsaydı, büyük miktardaki ısıyı bertaraf etmek için çare kalmamış olacaktı; bu durumda ise, olabilecek en büyük kazayla karşı karşıya kalacaktık. O halde, baştan öngörülemeyecek olaylar göstermektedir ki, atom tekniğiyle tam anlamıyla güvenli olarak çalışmak hiçbir zaman mümkün değildir. Almanya'da geçtiğimiz yıllarda bu güvenlik problemlerinden kendimize dersler de çıkardık. Bir örnek: 3 milyar Marka mal olan Müllheim-Kaehrlich'deki büyük atom santralı hiçbir zaman işletmeye alınmadı. Neden mi? Mahkemeler, bu santralın öngördüğümüz güvenlik standartlarına uygun olup olmadığı konusunda halen ihtilaf içinde. Santral deprem dayanımı açısından yetersiz bulunmaktadır. Mahkemeler deprem bu nedenle santralın şebekeye bağlanmasını önlemiştir. Almanya'da deprem açısından açık ki daha şanslı bir durumdayız; Türkiye'deki gibi büyük depremler beklenmiyor. Ancak Türkiye gibi depremlerin daha sık ve daha şiddetli meydana gelme olasılığı yüksek bir ülkede, fay hatlarının yakınında atom santralı kurulması planlanabiliyorsa, bu bir Avrupalı olarak benim için de sorun teşkil eder. Akkuyu'da deprem güvenliği nedeniyle, reaktör kurulmaması gerektiği düşüncesindeyim.

5. Nükleer atıkların taşınması

Almanya'da bu konuda güvenlik önlemleri vardır. Nakliye bidonlarından (bunlara castor adı verilir) çevreye yalnızca belirli bir oranda radyasyon yayılmasına izin verilir. Düzenleme gayet iyidir. Konuyla ilgili sınır değerler saptanmıştır. İşletmeciler buna uymakla yükümlüdür. Buna karşın Almanya'da büyük bir skandal ortaya çıktı: 1988 yazında, castor'larda güvenlik yönetmeliklerinin izin verdiğinden 20 bin kat daha fazla radyasyon olduğu saptandı. Geçmişin muhafazakar, atom sempatizanı hükümeti bile bu nedenle nükleer atık taşımacılığını derhal yasaklamak zorunda kaldı. O günden beri Almanya'da nükleer atık taşımacılığı yapılmıyor. Ancak birkaç gün önce Çevre Bakanı Trittin'in idaresindeki şimdiki Federal Çevre Bakanlığı nükleer atık taşımacılığı yasağını yeniden kaldırdı. Bu karara, endüstrinin bir dizi güvenlik önlemini yerine getirme konusunda ikna edici olmasıyla varıldı. Endüstri böylece nükleer atık taşımacılığına yeniden başlamak için yasal bir zemin elde etti.

6. Nükleer atıklar nereye?

Dünyada nükleer atıklar için henüz işlerlik halinde bir nihai depo mevcut değil. Ancak böyle bir depo zorunlu, çünkü bu radyoaktif maddelerin milyonlarca yıl biyosferden uzak tutulması gerekli. Örneğin plütonyum ve uranyum gibi en önemlilerinin yarılanma ömrünün birkaç milyon yılı bulduğunu hepimiz biliyoruz. İnsana ait zamansal kriterler içinde düşünüldüğünde, ölçülemeyecek, sonsuz bir süre aslında. Dünyada hiçbir yerde, bu maddelerin bu kadar süre biyosferden uzak, güvenli bir şekilde muhafaza edilebileceğini öngörmek mümkün değil. Bu konuda çeşitli araştırmalar yürütüldü; ABD'de Nevada'da önemli adımlar atıldı, aynı zamanda İsveç'te de. Almanya'da nihai depo sorununu örneğin Gorleben'deki tuz yataklarında çözmeye çalışıyoruz. Bu araştırma muhtemelen artık sürmeyecek -şu anda siyasal tercihimiz bu doğrultuda-, çünkü şimdiye kadarki araştırma sonuçları tuz yataklarının radyoaktif maddeleri bu kadar yıl muhafaza etmek konusunda uygun olmadığını gösterdi. Nihai depo mevcut olmadığı için de, Almanya bir çare olarak yeniden işleme prosesine izin verdi. Reaktörlerde, yakıt elemanı içinde atom çekirdeği dönüşüme uğrar. Çekirdekler en başta plütonyuma dönüşür. Plütonyumun kendisi de enerji sağlayabilecek bir maddedir; ancak son derece zehirlidir. Bir gramın milyonda bir kadarı vücuda alındığı takdirde, ölüme yol açmaktadır. İnsanlığın tanıdığı, yeryüzünde var olan en zehirli maddedir. Ancak bu plütonyumdan atom bombası yapmamız da mümkündür. Sadece 10 kilogramı bir atom bombası üretmek için yeter. Atom enerjisinin barışçı kullanımı esnasında büyük miktarda plütonyum elde edilir. Yalnızca Fransa'daki La Hauge'da şu anda sırf Alman santrallarından gelen 25 ton plütonyum bulunuyor. Yeniden işleme tesisinin yer aldığı La Hauge'da her yıl kullanılmış yakıt elemanlarından 16 ton plütonyum ayrıştırılıyor. Bu kadar plütonyumun insanlardan gerçekten uzak tutulup tutulamadığını, bu plütonyumun belki de birgün atom bombası yapmak için kullanılıp kullanılmayacağını kimse bilmiyor. Almanya da yeniden işleme tesisleri kurmak istemişti. Tesisin kurulmasının planlandığı Wackersdorf'ta yığınsal protesto gösterileri yapıldı. Halkın kararlı direnişi sonunda 1989'da bu planlardan vazgeçildi.

Please press here to next page